O antropólogo Alan Lomax viaxou por todo o mundo, incluída España, para preservar a tradición musical
O seu lendario arquivo faise accesible por primeira vez en Internet
Alan Lomax (1915-2002), folclorista extraordinario, viaxeiro incansable, etnomusicólogo de personalidade tempestuosa, músico, escritor e cineasta ocasional soñou cara ao final da súa vida que o enorme arquivo de gravacións de campo que amasó durante seis décadas estaría algún día dispoñible para todo o mundo e en todas partes nunha desas primitivas computadoras que tan alleas resultaban á súa alma de beatnick. Foi antes de obrarse ese milagre chamado Internet e antes de que un ataque arrebatáselle as máis elementais dotes comunicativas, tan cruciais para o antropólogo. Aquela e outras utopías fixéronse ao fin realidade. Vinte anos despois de ser soñado e cumprida unha década da morte do soñador, o proxecto Global Jukebox, unha sorte de gramola global, botou a andar na Rede o 30 de xaneiro, día no que cumpriría os seus 97 aniversarios.
A Asociación pola Equidade Cultural, que vela polo legado do tipo que introduciu o folk na cultura de masas, unha das figuras máis influentes e tamén controvertidas da música popular do século XX, culminou a dixitalización do seu asombroso arquivo, composto por 5.000 horas de gravacións sonoras, 150.000 metros de película, 5.000 fotografías e páxinas e páxinas sobre os costumes de medio o mundo.
Accesible gratis en culturalequity.org, trátase de "unha gran festa á que están convidadas as nacións de todo o planeta?, como prometeu o propio Lomax en 1992 durante unha recepción para recadar fondos (chegou a involucrar a Apple e Microsoft). Tamén está convidada España, onde o antropólogo estadounidense chegou en 1952, plena noite do franquismo, para gravar durante dúas semanas un certame folclórico en Palma de Mallorca. quedou seis meses, grazas ao apoio da BBC e da casa de discos Columbia. "Cando se deu conta da asombrosa riqueza e variedade musical do país, decidiu prolongar a viaxe, que deseñou a partir dos consellos de músicos que coñeceu en Baleares, ademais dos de Xullo Caro Baroja, García Matogueiras, Larrea Palacín, Filgueira Valverde, Bonifacio Gil, Walter Starkie e outros. Ás veces reparou en que lle seguía a Garda Civil" , afirmaba esta semana desde Toronto a etnomusicóloga Judith R. Cohen, especialista nas andanzas españolas de Lomax.
Aquela viaxe con paradas en Andalucía, Estremadura, Euskadi, Aragón, Asturias, Castela, Cataluña, Baleares, Murcia, Navarra e Cantabria pódese reproducir ao detalle no novo arquivo dixital, que ofrece escrupulosa información e centenares de fotografías sobre os pobos e os músicos rexistrados, xa fosen campesiñas, mariñeiros, vagabundos ou alcaldes. O mesmo sucede co resto dos periplos que Lomax emprendeu entre 1946 e 1982, tempo no que ademais de España percorreu pobos e cárceres do sur de EE UU, así como Inglaterra, as Indias Occidentais, Italia ou Irlanda.
Fragmento da balada asturiana Gerineldo, cantada por Carmen Prieto en Areas de Cabrales. Gravada por Lomax o 12 de novembro de 1952
Queda pendente a dixitalización das gravacións previas. Como eses discos de acetato que rexistrou cunha pouco fiable máquina de cilindros prestada pola viúva de Edison en 1933, ano da primeira viaxe por penais estatais xunto ao seu pai, John, e a soldo da Biblioteca do Congreso de Washington, gardián no tres dimensións do legado Lomax. Tamén, a súa colección particular do traballo doutros archivistas e unha impresionante cantidade de material "sobre a danza en dous mil culturas distintas, a maior colección persoal de baile do mundo", segundo os cálculos de Don Fleming. Director executivo da asociación e antigo produtor de bandas como Sonic Youth ou Hole, Fleming traballa baixo a supervisión de Anna Lomax Wood, filla de Alan. Buscan diñeiro para o proxecto, administran licenzas como a que permitiu a Bruce Springsteen utilizar fragmentos das gravacións de campo de Lomax no seu novo álbum ou editan discos nun selo recentemente creado.
A vastedade do seu empeño fai xustiza á lenda excesiva do tipo que descubriu, entre outros, a Muddy Waters, Son House ou Woody Guthrie. Un esquerdista que cría en recoller a voz do pobo e que por iso acumulou nos arquivos da FBI un dossier con oitocentas páxinas sobre asuntos variados (dos seus hábitos de bebedor ás amizades que frecuentaba) ou anotacións como esta: ?É un individuo certamente peculiar, con facilidade para a dispersión e ningún coidado pola súa aparencia?.
Belton Sutherland interpreta para Lomax un 'blues' na granxa Maxwell, en Misisipi 1978.
"Nunca atoparon nada de fuste contra el", explica John Szwed, autor da exhaustiva biografía The man who recorded the world (Viking, 2010). "Supoño que pasearse por aí no corenta cunha gravadora facendo preguntas aos negros pobres era un modo eficaz de espertar sospeitas". O certo é que Lomax, asfixiado polo macartismo, deixou EE UU a principios do cincuenta para instalarse en Londres, base ideal para as súas viaxes europeas.
Á súa volta a Nova York, en 1957, atopouno todo cambiado. Os mozos novos das cidades descubriran grazas ao seu traballo e ao doutros archivistas como Harry Smith o tesouro do folclore do seu propio país, como quen albisca unha terra ignota ("unha república invisible", na definición de Greil Marcus). Como o pai purista do revival folk, do que sairían figuras como Bob Dylan ou Joan Baez, participou na organización do Festival de de Newport, así como no confuso enfrontamento que orixinou aquel concerto de Dylan da edición de 1965, de resonancias míticas porque o músico introduciu con gran rifa instrumentos eléctricos no hábitat acústico do cantautor.
Woke up this morning with my mind on Jesus, interpretada por Fred McDowell e gravada por Lomax en Como, Misisipi (1959).
Non é aquela a única polémica que persegue a memoria de Lomax. El e o seu pai foron acusados de aproveitarse do bluesman Lead Belly nos 30, durante a viaxe que fixeron os tres entre a penal de Angola (Luisiana), onde estaba interno por asasinato o guitarrista, e a fama nacional. Achácaselle asinar cancións nas que non interveu a súa autoría e rexorden con certa periodicidade reproches de colaboradores (como o folklorista negro John Work III ou a cantante británica Shirley Collins) que reclaman o seu protagonismo na historia (os afáns novelescos do libro máis famoso de Alan, The land where blues began, non contribúen precisamente ao contrario). "Coñezo esas historias", aclara Szwed, "pero tamén se que Lomax nunca tiña un duro e que nos últimos días tivo que deixar o seu apartamento en Nova York, ameazado polo desafiuzamento; algo que non parece encaixar co final dun ventajista sen escrúpulos".
O certo é que no ánimo de Anna Lomax Wood e os seus subxace a conciencia da obrigación de saldar certas débedas. "Pretendemos difundir na Rede a música que o meu pai recolleu por todo o mundo para devolvela aos seus lugares de procedencia?, explica sobre o programa de "repatriacións" da fundación, que consiste en depositar nas bibliotecas dos pobos onde foron gravados unha copia dos fondos alí rexistrados.
Esta semana, unha celebración en Como (Misisipi) deu a benvida ao arquivo Lomax. Así, con música tradicional e discursos pechouse ao fin unha viaxe comezada en 1959. Foi entón, no primeiro día de outono, cando un branco cunha moderna gravadora estéreo Ampex deu no soportal dunha casa desvencijada coa arrepiante voz e a guitarra enmeigada do lendario Misissipi Fred McDowell.
O antropólogo Alan Lomax viaxou por todo o mundo, incluída España, para preservar a tradición musical
